همت منظوم

89 نکته منظوم در باره "همت مضاعف"

به نام خدای همت‌آفرین

إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً  (الانسان - 22)

ترجمه : این پاداشی برای شماست و سعى شما مشکور  است!

مقدمه

          رهبران عالی با ارائه "راهبرد" جامعه هدف را در سطوح مختلف درگیر موضوع مورد نظر می‌کنند تا در هر سطح و به فراخور جایگاه مرتبط با آن برنامه‌ یا برنامه‌های کاربردی را بر مبنای "راهبرد" تعریف‌شده تدوین و اجرا کنند. بی‌گمان اساسی‌تری "راهبردی" که به بشر ارائه شده ، همانا دین مبین اسلام است که از جانب خداوند و از طریق "پیامبر اعظم" (صلواه الله و سلامه علیه) به بشر ارزانی شده و قبل از رحلت آن هدایتگر ، به اکمال رسید[1] تا به عنوان نسخه نهایی ، هدایت بشر را تا "یوم القیامه" عهده‌دار باشد .

در عصر حاضر حضرت امام خمینی (رضوان الله تعالی علیه) به عنوان احیاگر دین جدش ، راهبردهای اساسی را در مقاطع مختلف ارائه فرموده است . از جمله راهبرد "ولایت فقیه" ، راهبرد "تشکیل حکومت اسلامی" ، راهبرد "دفاع از مظلوم" و ... .

حضرت آیت الله خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) که بعد از رحلت حضرت امام خمینی(ره) سکان رهبری انقلاب اسلامی را بر عهده گرفت نیز در مقاطع مختلف راهبردهای لازم را ارائه فرموده است . اما در این میان راهبردهای هرساله معظم‌له که در آستانه هر سال نو بیان می‌فرماید ، از ویژگی‌ خاصی برخوردار است . راهبردهایی که متناسب با شرایط زمانی در عرصه‌های داخلی ، منطقه‌ای و حتی بین‌المللی نقشه راه مردم ، دولتمردان[2] و نهادهای دینی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی تلقی می‌شود . گاهی این راهبرد حوزه تاثیرش منطقه و بلکه بین‌المللی است و امت مسلمان جهان را شامل می‌شود . مثل نامگذاری سال 1385 هجری شمسی به نام مبارک "پیامبر اعظم"(ص) . زمانی که پیامبر گرامی اسلام و منویاتش حتی در جهان اسلام نیز مظلوم واقع شد ، توطئه‌های مختلفی در دنیای متمدن بر ضد شخصیت آن بزرگوار و دینش - اسلام- طراحی و اجرا شد . زمانی که به تعبیر مقام معظم رهبری "امت اسلام و ملت ما بیش از همیشه به پیامبر اعظم(ص) خود نیازمند است ؛ به هدایت او ، به بشارت و انذار او ، به پیام و معنویت او و به رحمتی که به انسان‌ها درس داد و تعلیم داد ... ."[3]

یا راهبرد "اتحاد ملی و انسجام اسلامی" که سال 1386 به آن مزین شد . مقطعی که شیطان بزرگ -  نامی که امام راحل(ره) به آمریکا نهاد - علاوه بر اشغال دو کشور اسلامی افغانستان و عراق و ناکامی او در سرکوب مسلمان (اعم از شیعه و سنی) ، "هلال شیعی"[4] را بر زبان‌ها انداخت . متاسفانه سران بعضی کشورهای اسلامی نیز به آن دامن زدند و آب به آسیاب آمریکا در جهت تحقق خاورمیانه جدید ریختند .[5] زمانی که تاکتیک تقسیم عراق به سه حریم جدا (سنی ، کرد و شیعه)  به وسیله پیتر گالبریس (سفیر سابق آمریکا در کرواسی) مطرح شد .[6] و وقتی که رالف پیترز ، سرتیپ دوم بازنشسته ارتش آمریکا ، با انتشار مقاله‌ای و درج نقشه‌ای در آن پیشنهاد تقسیم عراق به سه کشور کردستان ، عرب شیعه و عرب سنی و تقسیم ایران به کردستان ، آذربایجان متحد ، عرب و بلوچستان آزاد را ارائه داد که در این تقسیم‌بندی فقط کشور کوچک فارس‌ها می‌ماند با بخشی از هرات افغانستان. یعنی بخش‌های ترک به کشور آذربایجان و عرب به عراق متصل می‌شوند[7] ، در این زمان ،"اتحاد ملی و انسجام اسلامی" راهبردی تعیین‌کننده بود تا توطئه‌های غرب به سرکردگی آمریکا را بر ضد کشورها و ملت‌های اسلامی برملأ و خنثی سازد .

مقام معظم رهبری (مد ظله‌العالی) در تداوم تعریف راهبردهای سالانه ، سال 1389 را سال "همت مضاعف و کار مضاعف" نام نهاد . معظم‌له سال 1388 را سال "نوآوری و شکوفایی" نامگذاری فرموده بود و در پیام نوروزی سال جدید (1389) با برشمردن موفقیت‌های سال گذشته ، سال 1389 را سال "همت مضاعف و کار مضاعف" نامید و اظهار امیدواری فرمود تا "با چند برابر کردن همت خودمان" ، "کار را متراکم‌تر و پرتلاش‌تر" کنیم . تا "در بخش‌های مختلف ، بخش‌های اجتماعی ، بخش‌های فرهنگی ، بخش‌های سیاسی ، بخش‌های عمرانی ، بخش‌های اجتماعی ، در همه عرصه‌ها ، مسئولین کشور به همراه مردم عزیزمان بتوانند با گام‌های بلندتر ، با همت بلندتر ، با کار بیشتر و متراکم‌تر ، راه‌های نرفته‌ای را بپیمایند و به هدف‌های بزرگ خود ان‌شاء‌الله نزدیک‌تر شوند ."

مفهوم همت و کار مضاعف

همت به معنی عزم و اراده قوی ، یا کوشش و سعی در فرهنگ اسلامی و ایرانی ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است ، از جمله در ادبیات ایرانی و به خصوص در ادبیات منظوم . شاعران متقدم ، متاخر و معاصر در اشعار خود به وفور "همت"[8] ، "عزم و اراده"[9] ، "سعی و کوشش"[10] و "کار"[11] را ستوده و "سستی و کاهلی"[12] و "تنبلی و تن‌آسایی"[13] را مذموم دانسته‌اند . در میان آثار منظوم 36 شاعر از قرن چهارم تا قرن چهاردهم هجری قمری که چند ده هزار بیت شعر را شامل می‌شود ، بیش از صدها بیت شعر در ده‌ها غزل ، قصیده ، مثنوی و ... درباره "همت" و صدها بیت نیز پیرامون کلمات مترادف آن یعنی ؛ تلاش کوشش ، عزم و اراده قابل احصاء است که اگر "همتی" شود و همه ابیات مورد نظر جمع‌آوری گردد ، "مثنوی هفت من کاغذ" نیز بیشتر خواهد شد .

لذا از میان شاعران مذکور بیست و یک تن از شاعران صاحب نام قرن پنجم تا قرن چهاردهم هجری و از بین انبوه اشعار موصوف ، 89 نکته منظوم درباره "همت" که تناسب با شعار محوری سال 1389 دارد گردآوری و به عنوان "مشتی از خروار" و به ترتیب قدیم به معاصر تنظیم شده است .

مرداد 1389 هجری شمسی برابر با رمضان 1431 هجری قمری

"همت" در کلام پارسی‌سرایان ایران

یکم) ناصر خسرو

1 - گر تو را همت بر خواب و خور افتاده است

     گرت گویـــم که سـتوری نبــود بُهتــان  (دیوان اشعار)

دوم) سنایی غزنوی

2 -  غــلام خاطر اویم ، که او همــت قوی دارد

      که دارد هردو عالم را و دل در یک نظر بندد  (دیوان اشعار)

3 - باطن تو کی کند بر مرکب شاهان سفر

     تا نگردد رای تو بر مرکب همــت سوار  (دیوان اشعار)

4 - ما عاشــق همــت بلنــــــدیـم

     دل در خود و در جهان چه بندیم  (دیوان اشعار)

سوم) انوری ابیوردی

5 – ثنـا قبـول به همـت کننـــد اهل ثنـا

     بلی که مرد به همت پَرَد چو مرغ به بال  (دیوان اشعار)

چهارم) خاقانی شروانی

6 - برفتم پیـش شـاهنشاه همت تا زمین بوسم

     اشارت کرد دولت را که بالا خوان و بنشانش  (دیوان اشعار)

7 - همت کفیل توست ، کفاف از کسان مجوی

     دریا ســبیل توســت ، نم ناودان مخـــواه  (دیوان اشعار)

8 - گر به اندازه همت طلبم

     فلکم زیر نگین بایسـتی  (دیوان اشعار)

9 - به میزان همت جهان را بسـنج

     که همت جهان سنج میزان بود  (دیوان اشعار)

پنجم) عطار نیشابوری

10 - گفـت مغناطیـس عشـاق الســـــت

        همت عالی است کشف و هرچ هست

11 - هر کـه را شـــــد همـت عالی پدید

       هر چه جُست،آن چیز حالی شد پدید

12 - هرک را یک ذره همت داد دست

       کرد او خورشـید را زان ذره پست

13 - نطفه ملک جهانها همـت است

       پر و بال مرغ جانها همت است  (منطق‌الطیر)

14 - هر دلی کو همت عالی نیافت

       ملکت بی‌منتـها حالـی نیافت

15 - آن ز همت بود کان شاه بلند

       آتشی در پادشــاهی او فکند  (منطق‌الطیر)

16 - همـت آمد همچو مرغی تیزپر

       هر زمان در سیر خود سرتیزتر  (منطق‌الطیر)

ششم) مولوی

17 - به همـت خون نمـرودان بریزیم

       تو این منگر که چون پشه نزاریم  (دیوان شمس)

18 - با همـت باز باش و با کبـر پلنگ

       زیبا به گه شکار و پیروز به جنگ  (دیوان شمس)

هفتم) سعدی شیرازی

19 - تیـغ مبارزان نکنـد در دیار خصـم

       چندان اثر که همت کشورگشای تو  (مواعظ)

20 - جهد و مردی ندهد آنچه دهد دولت و بخت

       گنج و لشـکر نکند آنچه کند همــت و رای  (مواعظ)

21 - همـت هـزار بار از آن سـخت‌تر زنــد

       ضربت ، که شیر شرزه و شمشیر آبدار  (مواعظ)

22 - به دانش بزرگ و به همت بلند

       به بازو دلیر و به دل هوشـمند  (بوستان)

23 - کسی را که همت بلند اوفتد

        مرادش کم اندر کمند اوفتد  (بوستان)

هشتم) سیف فرغانی

24 - تو همت من مسکین نگر که چون فرهاد

       برای شــیرین با خسـرو است پیـــکارم  (دیوان اشعار)

25 - همــت بلنـد دار که پرواز در هــوا

       عاشق به بال همت و عنقا به پَر کند  (دیوان اشعار)

26 - باشــد که باز همـت ما پَر برآورد

       تا زین شکارگاه سگان نیز بگذریم  (دیوان اشعار)

27 - به  قوت همـت عاشـق برآرد کوه را از جا

       چو آهن تیز شد در سنگ اثر دارد اثر دارد  (دیوان اشعار)

نهم) امیر خسرو دهلوی

28 - شهســوارانی که فتح قلعه دین کرده‌اند

       التماس همت از دلهای مسکین کرده‌اند  (دیوان اشعار)

29 - ســـنگ گران خـود به ترازوی همــت آر

       هر دو جهان به وزن دو خشخاش دانه گیر  (دیوان اشعار)

30 - پرواز کن به همــت ، بر پَر به اوج عــــزت

       جبرئیل اوج خود شـو ، بر سدره آشیان کن  (دیوان اشعار)

دهم) اوحدی مراغه‌ای

31 - چو سایه بر سر این خاکدان چه می‌گذری ؟

        بکــوش و سایه همت بر آســــمان انداز  (دیوان اشعار)

32 - از دل و جـان برآی ، تا بـرود

       در دمی همت تو صد فرسنگ  (دیوان اشعار)

33 - نصرة او دســت مرا زور شد

       همـــت او پای مـرا گام داد  (دیوان اشعار)

یازدهم) خواجوی کرمانی

34 - گر رخش همت زین کنیم از هفت گردن بگذریم

       هنگام شب چون شبروان هنگامه بر گردون زنیـم  (دیوان اشعار)

دوازدهم) عبید زاکانی

35 - همـــای همـــت او طایر همــــــایونست

        که روز و شب همه بر سدره می‌کند طیران   (دیوان اشعار)

35 - خجل نیم ز جنابت که مرغ همت من

       به بوی دانه نیفتــــاد هیچ گه در دام  (دیوان اشعار)

37 - ز همــت دانه‌ای در دام کردی

       بدین افسون پری را رام کردی  (عشاق‌نامه )

سیزدهم) حافظ شیرازی

38 - نه هر درخت تحمل کند جفای خزان

       غلام همـت سـروم که این قـدم دارد  (دیوان اشعار)

39 - غلام همــــــت آن نازنینــم

       که کار خیر بی روی و ریا کرد  (دیوان اشعار)

40 - بر تخت جم که تاجش معراج آسمان است

       همــت نگـر که موری با آن حقــارت آمد  (دیوان اشعار)

41 - همت حافظ و انفاس سحرخیزان بود

       که ز بنـــــد غـم ایام نجاتـم دادند  (دیوان اشعار)

42 - شکر خدا را که هر چه طلب کردم از خدا

       بر منتــهای همــت خود کامران شـــدم  (دیوان اشعار)

43 - شاه منصور واقف اسـت که ما

       روی همـت به کجا که نهیـم

       دشمنان را زخون کفن سازیم

       دوســتان را قبای فتح دهیم  (دیوان اشعار)

چهاردهم) عبدالرحمن جامی

44 - هر که را بنگری ز دشمن و دوست

       قیمــت او بـه قـدر همـت اوسـت  (هفت اورنگ)

45 - لیک هر یک به قدر همت خویش

       گیرد آئیـن عشــــق‌ورزی پیـش  (هفت اورنگ)

46 - خیر هرکس به قدر همـت اوست

       همــت مـرد راه قیمــت اوسـت

47 - کی توانی شناخت  قیمت مرد

        تا ندانی که چیست همت مرد

48 - همـت آن یکی علو نسب

       شرف جد سیادت ام و اب

49 - همــت آن دگر صفات کمال

       علم و عفت شجاعت و افضال

50 - همت آن یکی زن و فرزند

       همدم و آشنا و خویشاوند

51 - همـت آن دگر زر و زیور

       تاج آراسته به لعل و گهر

52 - همت آن یکی سراچه و باغ

       مجلس امن و بزمـگاه فـراغ

53 - همــت آن دگـر ده و کاریز

       وانچه باشد مناسب از هرچیز  (هفت اورنگ)

54 - گفت شاید به یمن همت او

        سـهل گردد بلا و مهنت او (هفت اورنگ ، مثنوی)

55 - همــت او بلنـــدپرواز اســت

       با حریفان ســفله ناسـاز است  (هفت اورنگ)

56 - هست همت چو مغز و کار چو پوست

       کار هر کـس به قدر همــت اوســت

57 - همت مرد چون بلند بود

       در همـه کار ارجمند بود  (هفت اورنگ)

پانزدهم) محتشم کاشانی

58 - هزار ملک سـلیمان دهد به باد فنا

       به بال همت او موری ار کند طیران  (دیوان اشعار)

59 - تبارک الله از این همت و سخاوت و جود

       کـه از کـــرم به تـو پـروردگار دیان داد  (دیوان اشعار)

شانزدهم) وحشی بافقی

60 - کو پر همت که از اینجا پَریم

       رخت به سر منزل عنقا بریم

61 - شــهپر همـت چو بیابد مگس

      کی کندش فرق ز سیمرغ کس

62 - همت اگر پایه‌فزایی کند

       پشـه بی‌بال هُمایی کند  (خلد برین)

63 - مرد گداپیشه که آنجا رسید

       از مدد همــت والا رســـید

64 - همت اگر سلسله‌جنبان شود

       مور تواند که ســلیمان شود (خلد برین)

هفدهم) شیخ بهائی

65 - تا نیست نگردی ، ره هستت ندهند

       این مرتبه با همـت پســتت ندهند  (دیوان اشعار)

هجدهم) صائب تبریزی

66 - همت ما می‌زند پَر در فضای لامکان

       بیضـه افلاک را در زیر پَر داریم مـا  (دیوان اشعار)

67 - ما به همت سرخ‌رویی را به دست آورده‌ایم

       خشــک از دریا برآید پنجــه مــرجان ما  (دیوان اشعار)

68 - نیست ممکن به پَر و بال رسد کس به مراد

       مگر از همــت مردانه رســـاند خــــود را  (دیوان اشعار)

69 - می‌زنم یک‌تنه بر قلب فلک‌ها چون آه

       کوتهی گــر نکنــد همـت مردانه مرا  (دیوان اشعار)

70 - کلیـد قفل تو در اندرون خانه توست

        به زور همت خود از جبین گره بگشا  (دیوان اشعار)

71 - زهمت ساخت عیسی بر سپهر چارمین منزل

       کلیـد فتح گردون همــت مردانه می‌باشـــد  (دیوان اشعار)

72 - از همت است هر که به هرجا رسیده است

       بی بال و پَر به عالـم بالا پرنــده کیـست؟  (دیوان اشعار)

نوزدهم) پروین اعتصامی

73 - همت کن و به کاری ازین نیکتر گرای

       دکان آز بهــر تو دکان نمـی‌شـــــود  (دیوان اشعار)

74 - گرچه دشوار بُوَد کار و برومندی

       همـت و کارشناسی کند آسانش  (دیوان اشعار)

75 - همــچو مور اندر ره همـت همــی پا کوفتن

       چون مگس همواره دست شوق بر سر داشتن  (دیوان اشعار)

76 - مـزدور خفــته را ندهد مـزد ، هیچکـس

       میدان همت است جهان ، خوابگاه نیست  (دیوان اشعار)

77 - هر آن گروهه که پیچیده شد به دوک خرد

       به کارخانه همــت ، حریر گشــت و کتان  (دیوان اشعار)

78 - ســر ننهادیم به بالین کس

       بالش ما همت ما بود و بس  (دیوان اشعار)

79 - دوک همت را به کار انداخته

       جز ره سعی و عمل نشناخته  (دیوان اشعار)

80 - عقل و رای و عزم و همت ، گنج تُست

       بهتـرین گنجــور ، سـعی و رنج تُست  (دیوان اشعار)

بیستم) ملک‌الشعرای بهار

81 - با همت و با عزم قوی ملک نگهدار

      کز دغدغه و سسـتی کاری نگشاید  (دیوان اشعار)

82 - اگر کس به همت تواند پرید

       توان رفت بر همتش بر سما  (دیوان اشعار)

83 - خانه "محتشـــــم" آباد که از همـت او

       شیون و غلغله در خانه مسکین و گداست  (دیوان اشعار)

84 - کسـی که افسر همت نهاد بر ستر خویش

        به دست کس ندهد اختیار کشور خویش  (دیوان اشعار)

85 - همت از آمال کوچک بازگیر

       تا فـراز کهکشـان پرواز گیر  (دیوان اشعار)

86 - ز بســتر برآی و به طیاره بنشـین

       گشای آن پر و بال همت که داری (دیوان اشعار)

87 - همت و مردانگی هر مشکل آسان می‌کند

       خود قشو را مرد با همـت قلمدان می‌کند (دیوان اشعار)

88 - جز همـــــت و غیــرت ، درمان دردی کجا؟

       جـز فخــر و شـــهامت ، دشـمن‌نوردی کجا؟  (دیوان اشعار)

بیست و یکم) شهریار

89 - همت ای پیر که کشکول گدایی در کف

       رندم و حاجتـم آن همـت رندانه تُسـت  (گزیده غزلیات)

معرفی مختصر شاعران

امیر خسرو دهلوی

امیر خسروبن امیر سیف‌الدین دهلوی عارف و شاعر پارسی‌گوی بزرگ هندوستان ، متولد 651 . هـ ق (1253 . م) دهلی و متوفای 725 . هـ. ق (1324 . م) در غزل از پیروان سعدی بود و در قصیده از شاعران قرن ششم ، خاصه سنایی و خاقانی تقلید می‌کرد و در مثنوی تابع نظامی بود . دیوان اشعار او شامل قصائد ، غزل‌ها و مثنوی است .

انوری ابیوردی

حجه‌الحق اوحدالدین محمدبن محمد از شاعران قرن ششم هـ .ق است که در عهد سلطان سنجر به مداحی آن پادشاه پرداخت . انوری که بهترین غزل‌های پیش از سعدی را سروده است ، در سال 522 . هـ ق (1157 . م) و به احتمال درست‌تر در سال 583 . هـ ق(1187. م) وفات یافت .

اوحدی مراغه‌ای

رکن‌الدین اوحدی مراغه‌ای اصفهانی متوفای 738 . هـ ق (1337 . م) از جمله مشهورترین شاعران متصوف قرن هشتم هجری قمری است . مثنوی جام جم در مسائل عرفانی ، اجتماعی و اخلاقی از او است . دیوان وی شامل قصائد ، غزل‌ها و رباعی‌هاست .

پروین اعتصامی

پروین (1320-1285. هـ ش) دختر یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی ، تواناترین شاعر از میان زنان ایرانی است که در قصائد خود از حیث الفاظ پیرو شیوه شاعران قرن‌های پنجم و ششم هـ .ق ، خاصه ناصر خسرو قبادیانی می‌باشد و در اشعار دیگر سخن او بیشتر رنگ عراقی دارد و غالبا ساده و گاه تحت تاثیر لهجه معاصر است .

جامی

نورالدین عبدالرحمن بن احمد جامی مشهورترین شاعر عهد تیموری است که در سال 817 . هـ ق(1414 . م) در خرجرد جام (خراسان) متولد شد . وی در سلک روسای نقشبندیه درآمد و در سال 898 . هـ ق(1492 . م) وفات یافت . جامی شاعر و ادیب محقق بزرگ عهد خود و صاحب نظم و نثر و کتب پارسی و تازی متعدد است . وی در مثنویات خود روش نظامی را تقلید و در غزل از سعدی و حافظ پیروی می‌کرد و در قصیده نیز تابع شاعران قصیده‌گوی عراق بود .

حافظ شیرازی

خواجه شمس‌الدین محمدبن بهاءالدین حافظ شیرازی معروف به لسان‌الغیب در اواسط نیمه اول قرن هشتم . هـ ق (نیمه اول قرن چهاردهم میلادی) در شیراز متولد شد . حافظ نزد پادشاه اینجو و آل مظفر پارس خدمات دیوانی کرد و در سال 791 . هـ ق / 1389 . م در شیراز درگذشت . دیوان اشعارش شامل قصیده ، غزل ، مثنوی و ... است .

خاقانی شروانی

افضل‌الدین بدیل بن علی پدرش درودگر و مادرش کنیزک رومی بود که اسلام آورد . چون به خدمت خاقان اکبر فخرالدین منوچهر شروان‌شاه در آمد ، لقب خاقانی گرفت . در قرن ششم می‌زیست و در تبریز دار فانی را وداع گفت و در آنجا دفن شد . وی غیر از دیوان بزرگی از قصائد و مقطعات و غزل‌ها و ترانه‌ها ، یک مثنوی به نام تحفه‌العراقیین دارد . خاقانی بی‌تردید از جمله بزرگترین شاعران قصیده‌گوی و از ارکان مسلم فارسی و از گویندگانی است که سبک وی مدتها مورد تقلید شاعران بوده است .

خواجوی کرمانی

ابوالعطاء کمال‌الدین محمودبن علی‌بن‌ محمود از مشاهیر و عرفای قرن هفتم است که در سال 689 . هـ ق (1290 . م) در کرمان متولد شد . وی با حافظ معاشرت داشت و در سال 753 . هـ ق / 1352 . م در گذشت . دیوان قصیده‌ها ، غزل‌ها و رباعی‌ها از آثار او است .

سعدی شیرازی

شیخ مشرف‌بن مصلح شیرازی در اوایل قرن هفتم .هـ ق/ اوایل قرن 13 . م در شیراز متولد شد . در اوان جوانی به بغداد رفت و در مدرسه نظامیه که خاص شافعیان بود به تحصیل علوم ادبی و دینی همت گماشت . منظومه بوستان را در سال 655 . هـ ق به اتابک سلغری ابوبکربن سعدبن زنگی تقدیم کرد . گلستان را نیز در سال 656 . هـ ق در مواعظ و حکم به نثر مزین کرد و به او تقدیم نمود . سعدی در سال 691 یا 694 . هـ ق (1294 . م) در شیراز درگذشت و در آنجا دفن شد .

سنایی غزنوی

ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی شاعر شیعه مذهب و عارف مشهور اواسط قرن ششم هجری قمری/ اواسط قرن 12 میلادی در غزنین به دنیا آمد . در آغاز جوانی شاعر درباری و مداح شاهان غزنوی بود ولی بعدها به خراسان سفر و در آنجا اقامت کرد و به زهد و عرفان پرداخت که سرودن قصائد وی مربوط به این دوران است . سنایی در سال 545 . هـ ق(1150 . م) وفات یافت و در غزنین دفن شد .

سیف فرغانی

سیف از پیشروان تصوف و عرفان در نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم . هـ ق است . او در شعر بیشتر تابع عطار بود و به سعدی نیز ، که گویا در سن و سال بر او مقدم بود ، ارادت داشت . سیف شاعری زبردست بود که استعداد شعری خود را در بیان حقایق و حکمت و وعظ و اندرز و ساختن غزل‌های متعدد عرفانی صرف کرد .

شهریار

سید محمدحسین بهجت تبریزی در سال 1283 . هـ ش (1904 . م)در روستای خشگناب در بخش قره‌چمن آذربایجان شرقی متولد شد و در سال 1367 . هـ ش(1988 . م)  فوت کرد و در تبریز دفن شد . دیوان آثارش به فارسی شامل قصائد ، غزلیات ، مثنویات و ابیات دیگری می‌باشد . مجموعه معروف حیدر بابا به زبان ترکی از آثار ماندگار او است که شهرت جهانی دارد .

شیخ بهایی

شیخ بهایی از علمای به نام و معروف عالم شیعه در قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری قمری است . او در سال 953 هجری قمری در بعلبک متولد شد و در زمان شاه طهماسب صفوی به ایران آمد و علاوه بر او ، در خدمت شاه عباس اول نیز بود . در سال 1030 . هـ ق در اصفهان وفات یافت . تقسیم آب زاینده‌رود از کارهای او است .

صائب تبریزی

میرزا محمد علی بن میرزا عبدالرحیم صائب تبریزی معروف به صانبا (1081-1016 . هـ ق (1670-1607 .م) در اصفهان متولد شد . صائب از سال 1052 تا 1077 . هـ ق سمت ملک‌الشعرائی شاه عباس ثانی را به عهده داشت .

عبید زاکانی

خواجه نظام‌الدین عبیدالله قزوینی از خاندان زاکانیان قزوین بود که در سال 772 . هـ ق(1370 .م) وفات یافت . زاکانی در شعر عبید تخلص می‌کرد و در سبک ظاهری اشعار بیشتر متتبع سعدی بود و اهمیت او خصوصا در داشتن روش انتقادی و بیان مفاسد اجتماعی به زبان شیرین و به طریق هزل و شوخی در آثار منظوم و منثور است .

عطار نیشابوری

فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری شاعر و عارف نام‌آور قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری قمری بود . عطاری را از پدر به ارث برده بود و در سال 627 . هـ ق(1229. م) در نیشابور درگذشت (به روایت دیوان فرزانگان در سال 540 . هـ ق) و در آنجا دفن شد . عطار به داشتن آثار متعدد در میان شاعران متصوف ممتاز است و دیوان قصائد و غزل‌ها و ترانه‌های او پر است از معانی دقیق و عالی عرفانی .

محتشم کاشانی

شمس‌الشعرا محتشم کاشانی از شاعران اوایل عهد صفوی است . اهتمام وی مصروف سرودن مدایح و مراثی خاندان رسالت بود و از میان مراثی او مهم‌تر از همه دوازده‌بند است که ترکیب‌بندی در رثای شهیدان کربلاست . محتشم در سال 996 . هـ ق(1587 . م) در گذشت .

ملک‌الشعرای بهار

ملک‌الشعرا محمد تقی بهار (1370-1304. هـ ق (1951-1887 . م) پسر ملک‌الشعرا محمد کاظم صبوری شاعری را از حدود چهارده سالگی شروع کرد . در سن بیست سالگی و در زمان انقلاب مشروطه وارد زندگانی اجتماعی و سیاسی شد و چند مرحله نماینده مجلس شورای ملی بود .

مولوی

جلال‌الدین محمدبن بهاءالدین محمد ، اصل او بلخی است و مقارن حمله مغول در سال 628  هجری قمری به قونیه رفت و در آنجا با شمس‌الدین محمدبن علی تبریزی ملاقات و از نفس گرمش استفاده کرد . مثنوی او در شش دفتر با حدود 26000 بیت شعر به یادگار مانده است . مولوی در سال 672 . هـ ق(1273 . م) در قونیه درگذشت .

ناصر خسرو

ابومعین ناصرالدین خسرو قبادیانی شاعر معروف قرن پنجم هجری قمری(481-394) از مردم قبادیان بلخ است . وی بعد از پذیرش مذهب اسماعیلی از خلیفه فاطمی مصر ، به ریاست اسماعیلیان خراسان برگزیده شد . اطلاعات وسیع ناصر موجب ایجاد آثار متعددی به نثر فارسی شد که اهم آنها زادالمسافرین و جامع‌الحکمتین و وجه دین و سفرنامه است .

وحشی بافقی

 کمال‌الدین وحشی بافقی کرمانی اهل قصبه بافق کرمان بود ، به مدح شاه طهماسب صفوی و ستایش غیاث‌الدین میرمیران ، حاکم یزد ، روزگار می‌گذرانید و در سال 991 . هـ ق(1583 . م) درگذشت .

وحشی در غزل‌سرایی طبیعتی بسیار لطیف و کلامی نرم و دل‌انگیز دارد . اهمیت وحشی بیشتر سرودن ترکیب‌بندهای مشهور او است .

لغت‌نامه

آز : حرص ، طمع ، زیاده‌جویی

آمال : آروزها ، امیدها ، جمع امل

اب : پدر ، والد . جمع : آباء

افسر : تاج ، کلاه پادشاهی ، کسی که در ارتش دارای درجه (از ستوان به بالا) باشد

افضال : افزون کردن ، زیاد کردن ، نیکویی کردن ، سپاس ، برتری داشتن ، برتری نهادن . جمع : افضالات

الست : آیا نیستم ؟ (فعل) ، به روزی که خدا پیمان مذکور را گرفت (اسم/اشاره به آیه شریفه 171 سوره مبارکه الاعراف) ، سرزمین پادشاهی خدای تعالی .

ام : مادر ، مایه اصل ، اصل هر چیز . جمع : امات و امهات .

بهتان : دروغ بستن ، افتراء ، تهمت ، دروغ

بیضه : خایه ، تخم ، به معنی ساحت قوم و میانه هر چیز

ثنا : آفرین ، تمجید ، تحسین ، ستایش

جبین : پیشانی ، یک طرف پیشانی

جم : پادشاه بزرگ ، منزه و پاکیزه

جناب : عنوانی است بزرگان را

حمال : کسی که بار بر پشت خود حمل کند ، باربر

خاکدان : مزبله ، جایی که بر آن خاک و خاشاک اندازند ، دنیا

دکان : محل کسب و کار ، حجره داد و ستد

دوک : آلتی که بدان نخ یا ریسمان ریسند

دولت : اقبال ، نیکبختی ، گروهی که بر مملکت حکومت کنند ، مملکت و کشور ، اتفاق حسن و آن عنایت ازلی است

دیان : قاضی ، داور ، قهار ، جبار ، پاداش‌دهنده

رای : راه ، طریق ، اندیشه ، فکر ، تدبیر

رند : زیرک ، حیله‌گر

ستور : چهارپا ، جانوری که بار کشد

سدره : درخت کنار است بالای آسمان هفتم که منتهای اعمال مردم است (سدره‌المنتهی) و حد رسیدن جبرئیل نیز همانجاست

سراچه : سرای کوچک ، خانه اندرونی ، خلوتخانه

سرتیز : تیزمغز ، مردم تیزمغز

سفله : پست ، فرومایه ، بدسرشت . جمع : سافل

سگان : سگستان ، سجستان(معرب سیستان)

سما : آسمان . جمع : سماوات

سیادت : بزرگی و سرداری ، شرف‌یافتن

شرزه : خشمناک ، خشمگین ، زورمند قوی ، تند و تیز

شهپر : بال بزرگ ، شهبال

طایر : پروازکننده ، پرنده

طیران : (مصدر) پروازکردن ، (اسم) پرواز ، پریدن

عنقا : مرغی است افسانه‌ای ، سیمرغ

غلغله : شور و غوغا ، فریاد ، هیاهو

فلک : مجموعه عالم که شامل کهکشانها و منظومه‌های شمسی است

قبا : جامه پوشیدنی که از سوی پیش باز است و پس از پوشیدن دوطرف قسمت پیش را با دگمه به هم پیوندند

قشو : آلت فلزی دندانه‌دار که به بدن چهارپایان می‌کشند تا کثافت پوست آن‌ها پاک گردد

کاریز : مجرای آب در زیر زمین ، قنات

کامران : کسی که هرچه بخواهد برایش مهیا شود ، بهره‌مند ، خوشبخت

کشکول : میوه‌گونه‌ای نارگیل که درویشان بدان زنجیری آویزند و لوله‌ای به یک انتهای آن وصل کنند و درون آن آب بریزند و به مراجعان دهند و یا آن را وسیله گدایی سازند . وسیله گدایی 

کفیل : آن که از دیگری کفالت کند ، کفالت‌کننده ، ضامن

کمند (خمند) : رشته زخیم و دراز برای گرفتار ساختن انسان یا حیوان

گام : مسافت ما بین دو پای در وقت راه رفتن ، قدم زدن

گردون : چرخ ، هر چه دور خود یا گرد محوری بچرخد ، به معنی آسمان نیز می‌گویند

گنجور : خزانه‌دار ، صاحب گنج

مخنث : دولا و خم کرده شده ، مردی که حالات و اطوار زنان را از خود بروز بدهد ، زن‌مانند

مزدور : کسی که برای دیگری کار کند ، کارگر

مور : مورچه

نزار : لاغر ، ناتوان ، ضعیف ، رنجور

نصره(نصرت) : (مصدر)یاری‌کردن ، (اسم)یاری

نگین : گوهر و سنگ قیمتی که بر انگشتری یا زیور دیگر کار گذارند

هما (همای) : مرغ خوب ، فرخنده ، مرغی نظیر شاهین و دارای جثه بزرگ که خوراکش استخوان است و قدما می‌پنداشتند سایه‌اش بر سر هر کس بیفتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید و در میمنت و سعادت به او مثال می‌زنند  

همایون : (صفت)مبارک ، خجسته ، میمون

هنگامه : معرکه ، جمعیت مردم ، فریاد و غوغا و هیاهو

کتابنامه

1 - قرآن کریم ، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی ، انتشارات دوستان ، چاپ سوم/بهار 80

2 - دیوان پروین اعتصامی ، با مقدمه ملک‌الشعرای بهار ، انتشارات غزلسرا ، چاپ اول/82

3 - دیوان حافظ(همراه با تفسیر فالگونه کلیه غزلها) ، با مقدمه دکتر احمد محمدی، انتشارات زرین ، چاپ پنجم/83

4 - دیوان حافظ شیرازی ، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر ، انتشارات صفی علی شاه ، چاپ سی‌ام/تابستان 80

5 - جاودانی مقدم مهدی ، فصل‌نامه خط اول ، شماره 4 / سال دوم / بهار 87 مقاله "هلال شیعه : هویت یا توهم توطئه"

6 - سروش مهر آریا ، نرم‌افزار درج 2

7 - سلیم رایانه(شرکت مهندسی) ، نرم‌افزار دیوان فرزانگان(2) - دیوان کامل 9 شاعر، نسخه 8 

8 - محمد معین ، فرهنگ فارسی معین ، ویراست دوم ، انتشارات اشجع ، چاپ چهارم(اول وزیری)/1388

پانوشت