مطلع

"به نام خـــداوند جان و خـرد"      ستایش سـراسـر هم او را ســـزد

محمـــد خاتم انبیــــــاء را درود      که عالم گرفته از وجودش وجود

به مهدی که غایب ز انظار بود      و گیتــی به گردش گرفتــــار بود

به معمــار پیـــر جماران درود      به خیل عظیـــم شــــــهیدان درود

علی چون علی ، رهبـری است بی‌گمان

کنیــــــــــم بیعتش را جلی و نهان

       تقدیم به هم او که آمریکا را ؛

     ام الفساد قرن ، شیطان بزرگ و دشمن درجه یک ما نامید

مقدمه

          بعدا از فروپاشی شـوروی و پایان یافتن جنگ سـرد ؛ از طـرفی بهـانه قدرت نمایی آمریکا به عنوان نماد سرمایه داری غرب سردمدار مبارزه با دنیای کمونیسم گرفته شد ، اما از طرف دیگر سردمداران آمریکا برای اجرایی نمودن دکترین ژاندارمی دهکده جهانی مصمم‌تر شدند . دنیای کمونیسم که فلسفه وجودی آمریکا بود فروپاشید و لازم شد دشمن جدیدی تعریف و معرفی شود و لذا تئوری جنگ تمدن‌ها به رشته تحریر درآمد و تمدن اسلامی به عنوان تنها دشمن تمدن غربی به سردمداری آمریکا قلمداد گردید و ... .

          کدخدای دهکده جهانی برای نقاط مختلف این دهکده برنامه‌ای را طراحی و دست به اجرا زد . منطقه خاورمیانه به دلایلی که پس از این خواهد آمد از راهبردی‌ترین نقاط دهکده جهانی است که در دستور کار آمریکا قرار گرفت و طرح خاورمیانه بزرگ از جمله مهم‌ترین برنامه‌هاست که جورج بوش پسر در نوامبر سال 2003 (آبان 1382) با اعلام این مطلب که مردم خاورمیانه باید رهبرانی مردم سالار و دارای احساس مسوولیتی داشته باشند یک راهبرد جدید پیشبرد آزادی در خاورمیانه را ابلاغ کرد . دیک چنی (معاون وی) در نشست مجمع جهانی اقتصاد در داووس و کالین پاول (وزیر خارجه) در واشنگتن نیز آن را پی گرفتند .

شهریور 1383

خاورمیانه کجاست ؟

خاور(Middle East) به معنی شرق در جغرافیای سیاسی به سه بخش ؛ خاور نزدیک (منطقه بین دریای مدیترانه و خلیج فارس) ،خاور میانه (خلیج فارس تا آسیای جنوب شرقی) و خاور دور (مناطق مقابل اقیانوس آرام) تقسیم شده است .

در مورد کشورهای حوزه خاورمیانه نظر واحدی وجود ندارد . بعضی ؛ خاورمیانه را شامل ایران ، ترکیه ، افغانستان ، اردن ، فلسطین ، لبنان ، سوریه ، عربستان ، یمن ، عراق ، کویت ، بحرین و امارات می دانند ولی بعضی دیگر قطر و عمان را نیز داخل خاورمیانه به حساب آورده اند .

آلفرد تایرماهان(Alfred.Thayer.Mahan) ، استراتژیست و افســـــر نام‌آور نیروی دریایی آمریکا ، اصطلاح خاورمیانه را در سال‌های نخست سده بیستم وضع و بر سر زبان‌ها انداخت که منطقه‌ای میان هند و کشورهای عربی را در بر می‌گرفت . وی معتقد بود:مرکزیت این منطقه در خلیج فارس است .(راه چمنی:1381، ص15)

چرا خاورمیانه ؟

انتخاب این منطقه و ارایه نقشه خاورمیانه بزرگ توسط سردمداران آمریکا نه از سر اتفاق بوده و نه ناشی از فراموشی خاطر، وجرج دبلیو بوش رییس جمهور فعلی آمریکا نیز اولین حکمران آمریکایی نیست که به این منطقه توجه کرده است . بعضی از مهم‌ترین دلایلی که باعث شده تا آمریکا توجه ویژه خود را به منطقه خاورمیانه معطوف بدارد و بارها به بهانه تامین امنیت ملی کشور آمریکا لشکر خود را به آن سرازیر نماید به این شرح است:

الف) خاورمیانه خاستگاه اسلام است

خاورمیانه ؛ خاسـتگاه ادیان مهـم الهی ، مخصـوصا دین مبین اسلام که در جزیره‌العرب ظهور نمود ، می باشد و اسلام نیز خار چشم استعمارگران قدیم و جدید است.

ب) وجود خلیج فارس در آن با ویژگی‌هایی از جمله :

1 – 65 درصد ذخایر شناخته شده جهان را دارد .

2 –70 درصد ذخایر نفتی و 25 درصد ذخایر گاز جهان را دارد .

3 – تنگه هرمز محل عبور 60 دردصد نفت  مصرف جهان است .
وابستگی کشورهای صنعتی به نفت منطقه از جمله  ؛اروپای غربی 40 ، ژاپن 80 و آمریکا 30 درصد نیاز نفتی خود را از خلیج فارس تامین می کنند .(دهقان:1379)
رییس جمهور اسبق آمریکا (ریچارد نیکسون) می گوید : نفت ، خون صنعت مدرن و منطقه خلیج فارس چون قلبی برای تلمبه کردن این خون است و راه های دریایی پیرامون خلیج فارس شریان‌هایی هستند که این خون حیاتی از آن‌ها می‌گذرد.(طاهری:1364 ، ص 136)

4 - برخورداری از مرکزیت ژئواستراتژیک به عنوان ؛ حلقه ارتباطی شرق و غرب ، ایفای نقش ثبات یا بی ثباتی و امنیت و ناامنی در نظام بین‌المللی و واقع شدن ایران در آن و حد فاصل روسیه و کشورهای تازه استقلال‌یافته ، اتصال شبه جزیره عربستان به آبراه‌های مهم خلیج فارس و دریای عمان و دریای سرخ و از آن طریق به هند و ... .

5 – تنگه هرمز به مثابه مهم‌ترین گذرگاه انتقال انرژی خلیج فارس و یکی از 15 نقطه استراتژیک جهان به خاطر صادرات 80 درصد نفت خلیج فارس از تنگه هرمز و 20 درصد آن از طریق لوله در وصورت بسته شدن تنگه ، قطع 80 درصد آن .

6 – وجود شکاف‌های متراکم قومی ، مذهبی و فرهنگی در منطقه خلیج فارس شامل؛

تمدن فلات ایران با تاریخ سیاسی خاص آن ، تمدن بین‌النهرین با گسستگی در تداوم تاریخ سیاسی و تمدن شبه جزیره که پس از ظهور اسلام از هویت برجسته‌ای برخوردار شد (اغلب مردم بخش شمالی آن شیعه و بخش جنوبی و غربی آن سنی هستند) .

7 – شـکاف متراکم در نوع ، سـاختار ، ماهیـت و جهت گیـری‌های اسـتراتژیک نظام‌های سیاسی منطقه مانند ؛ ایران شیعی و ضد آمریکا و ضد صهیونیستی و انقلابی ، عراق سوسیالیستی و پان‌عربیستی وشیخ نشین‌های محافظه‌کار غربگرا و سنتی و متفاوت از نظر تاریخ سیاسی دولت‌ها با عمر 30 تا 80 ساله و هم چنین چند هزارساله .

8 – یکی از مناطق زایش و یا خاستگاه جنبش‌ها و حرکت‌های افراطی ، انقلابی و ناسیونالیستی و فراملی با ایران به عنوان قلب شیعه ، عراق و عربستان به منزله بستر و مهد جریانات افراطی مذهبی و ... .

9 – نمایان بودن بی‌ثباتی و ناامنی در آن ؛ جنگ‌های بزرگ و کوچک عراق بر ضد ایران و کویت ، آمریکا بر ضد عراق و ... .

10 – تک‌محصـولی بودن اقتصـاد کشورهای منطقه ؛ 60 تا 90 درصد درآمدها وابسته به نفت است .

11 – ترتیبات امنیتی متفاوت برای منطقه واحد ؛ ایران متکی به خود ، عربستان پشتیبانی از یک نیروی بازدارنده و عراق اشغال شده .

12 – حضور نظامی آمریکا در منطقه و تاثیر عمیق آن بر سیاست و امنیت در منطقه.

13- یکی از غنی‌ترین دریاهای جهان است ؛ با بیش از 80  درصد محصولات شیلات جهان و با بیش از 340 گونه ماهی در خود و ... .

14 – بازیگران ملی ، منطقه‌ای و بین‌المللی نامتوازن و نامتقارن شامل ؛

الف ) قدرت‌های بزرگ مثل ایران و عر بستان ،

ب) قدرت‌های کوچک مثل کویت ، عمان و امارات ،

ج) حضور تنها ابرقدرت جهان در منطقه ،

د) سازمان‌های منطقه ای مثل شورای همکاری خلیج فارس ، اوپک ، اتحادیه عرب و تا حدودی کنفرانس اسلامی ،

هـ) سازمان‌های بین‌المللی (آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و صندق بین‌المللی پول) .

15 – فقدان سازمان منطقه‌ای فراگیر مثل ناتو و ... .

16 – وجود شبکه هم‌گرا در خلیج فارس ؛ شبکه‌های ارتباطی و فضای حمل و نقل کشورهای ساحلی ، اتصال دریاها و خشکی‌ها و ... .

17 – نقش و تاثیر خلیج فارس در سطح جهانی و نظام بین‌المللی شامل :

الف) کارکرد انرژی و سهم آن در اقتصاد جهانی ،

ب) امیت درآمدهای حاصل از نفت که نزدیک به 1000 میلیارد دلار است ،

ج) کارکرد نظامی منطقه به خصوص خرید تسلیحات ،

د) وزن ژئوپولیتیکی در موازنه قدرت جهانی ،

هـ) نقش فرهنگ منطقه در تولید اندیشه دینی و سیاسی .

18 – گسیختگی قدرت و غالب بودن موازنه تهدید در منطقه خلیج فارس ؛ ایران ، عراق و عربستان که باعث تجزیه قدرت شده‌اند .

19 – اختلاف ارضی و مرزی در منطقه ؛ ایران و امارت ، عراق و کویت ، کویت و عربستان ، عربستان و امارات ، عربستنان و یمن ، عربستان و قطر و بحرین وامیرنشین‌های امارات با یک‌دیگر .

20 – بی‌اعتمادی سیاسی در میان کشورهای منطقه ؛ کشورهای منطقه نسبت به نیات و اهداف یکدیگر اعتماد ندارند و این ریشه‌های فرهنگی دارد .

21- صادرات محدود کشورهای منطقه به یکدیگر ؛ در حد فاصل 1992 تا 1998 واردات کشورهای منطقه حدود 7/91میلیارد دلار بوده که ایران ، عربستان و امارات بالاترین سهم (79 درصد) را داشتند . در صورتی که واردات درون منطقه این سه کشور 5/8 درصد از مقدار مذکور را شامل می‌شود .

ج) وجود کشور ایران با ویژگی‌های زیر

کشور پهناور ایران با ویژگی‌های منحصر به فرد خود در خاورمیانه واقع شده است و از مهم‌ترین دلایل توجه آمریکا به این منطقه تلقی می‌شود . از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های ایران عبارتند از :

 ا - دارای مردمی مسلمان ، آرمان‌گرا و انقلابی ،

2 - دارای حکومتی مردمی ، ایدئولوژیک ، مستقل و ضد استکباری ،

3 - با تمدنی کهن ،

4 - دارای موقعیت استراتژیک و تعیین‌کننده در دریا ، فلات و جلگه که به تعبیر نظامیان ؛ فلات ایران یکی از 14 نقطه استراتژیک نظامی جهان است .

5 - دارای منابع غنی زیرزمینی ؛ ایران با بیش از 15 درصد ذخایر گازی جهان ، دومین کشور و در زمینه استخراج نفت با تولید 4 میلیون بشکه در روز ، دومین تولید کننده عضو اوپک و طبق تحقیقات جدید از نظر وجود ذخایر نفتی نیز رده دوم را در جهان داراست . (دهقان:139، ص 11) دریای خزر سومین (و به گزارشی دومین ) منبع کشف شده نفت و گاز جهان بعد از خلیج فارس است .

د) وجود فلسطین در آن و غده سرطانی اسرائیل به عنوان اشغالگر

فلسطین علاوه بر ای بر این که خاستگاه بعضی از مهم‌ترین ادیان الهی است ، قبله اول مسلمین و پاره تن اسلام نیز می‌باشد . طرفداری امپراطوری عثمانی در جنگ جهانی اول از آلمان و صدور حکم جهاد در این رابطه ،از مهـم‌ترین بهانه‌های بریتانیا ، فرانسه و روسیه در سال 1916.م تلقی می‌شود که قرارداد محرمانه‌ای را بر سر چگونگی تقسیم مناطق بعد از شکست امپراطوری امضاء کردند و اعلامیه بالفور (1917.م) زمینه ساز پیدایش غده سرطانی اسرائیل در قلب فلسطین و اعلام موجودیت این دولت غاصب در سال 1948.م شد و الان بیش از 50 سال است که چون اختاپوس به عرصه‌های مختلف سیاسی و افتصادی دنیا ، به ویژه غرب ، دست انداخته است .

خاورمیانه 2020

بر اساس پیش بینی شورای ملی اطلاعات آمریکا:

1- جمعیت‌شناسی ؛ گسترش روزافزون جمعیت و کثرت جوانان منجر به مقاومت خواهد شـد . بیکاری و کارهای پاره‌وقت آن‌ها را به رادیکالیســم سیاسی سوق خواهد داد .

2 – فراوانی سوخت فسیلی و کمبود آب ؛ منابع ایران و بحرین در حوزه نفت کاهش می‌یابد. اما عربستان از نظر نفت و قطر از نظر گاز به دلیل داشتن حوزه بادوام شرایط متفاوتی دارند.

مناقشاتی بر سـر سـفره‌های مشـترک زیرزمینی آب بین اسـراییل و فلسـطین و رودخانه های مشترک بین عراق ، سوریه و ترکیه روی خواهد داد .

3 – علم و تکنولوژی ؛ تکنولوژی اطلاعات در تسهیل اشاعه اخبار ، اطلاعات و غیره نقش خواهد داشت . هم‌چنین تاثیر بیوتکنولوژی و تکنولوژی مواد ، تاثیر شدید اقتصاد جهانی‌شدن بر خاورمیانه و گسترش تعاملات میان فرهنگی که با جهانی‌شدن همراه است ، سبب ایجاد پتانسیل عدم ثبات مرکب از حس خشم و برتری‌جویی خواهد شد .

4 – حاکمیت ملی و بین‌المللی ؛ در سال 2020 جامعه مدنی در برخی از کشورهای خاورمیانه بیشتر از حالا نمود خواهد داشت ولی در اکثر کشورهای خاورمیانه یک دستگاه دولتی متمرکز بازیگر مسلط در امور عمومی محسوب می‌شود .

5 – شکل درگیری‌ها در آینده ؛ کثرت خصومت‌های شدید ، دولت را وادار به مسلح شدن به تسلیحات پیشرفته خواهد کرد . درگیری‌های منطقه‌ای مداخله آمریکا را به دنبال خواهد داشت .

6 – نقش آمریکا ؛ ایالت متحده آمریکا قدرت نظامی در منطقه بوده و تا مدتی نامحدود مسلط خواهد بود . آمریکا تنها دولتی است که می‌تواند اعراب و اسراییل را از بن بست کنونی خارج سازد .

گرایش‌های شکل‌دهنده تحولات خاورمیانه

1 – فروپاشی قرارداد اجتماعی بین حاکمان و زیردستان ؛ رشد جمعیت و ناتوانی دولت‌ها در ایجاد شغل ، آگاهی روزافزون از طریق رسانه‌ها و تاثیرات متفاوت جهانی‌شدن ، به منبع انزجار مردم از دولت‌ها تبدیل شده است . این فروپاشی ممکن اسـت به صـورت انقلاب یا قهرآمیـز باشد ولی نقطه انفجار تا حدی نامعلوم است .

مطمئنا ایران تا سال 2020 دستخوش تغییرات سیاسی خواهد اما کس و عامل موثر در تغییرات نامعلوم است .

2 – خشونت افراطی ؛ احتمالا خشونت‌های سیاسی به گونه‌ای آشکارتر رژیم‌های منطقه را هدف قرار خواهد داد . تعامل بین برخی رژیم‌ها و شهروندان آنان این است که جهت خشونت سیاسی به سمت خارج باشد . یعنی اهداف اسراییلی ، غربی و ... .

تروریسم به تنهایی باعث فروپاشی رژیم‌ها نخواهد شد . بلکه مخالفت مسالمت‌آمیز در کنار آن می‌تواند باعث تســــریع در تغییرات سـیاسی فراگیر ‌شـود . در چنـدین کشور عربی جایگزین‌های احتمالی برخی رژیم‌های فعلی ، اسلام‌گرایان میانه‌رو و اسلام‌گرایان رادیکال هستند .

3 – تکثیر تسلیحات ؛ سلاح‌های پیشرفته از جمله هسته‌ای تا 2020 احتمالا در خاورمیانه بیش از زمان حاضر اشاعه پیدا خواهند کرد . اقدامات بین‌المللی فقط روند را کند می‌نماید. در ایران ، اگر چه غرب با تغییر رژیم می‌تواند نگرانی کمتری نسبت به دستیابی حکومت مذهبی به سلاح‌های هسته‌ای داشته باشد ، اما نمی‌تواند دیدگاه عام ایرانیان را در رابطه با تبدیل ایران به یک قدرت منطقه‌ای برتر از میان ببرد .

احتمالا یک صلح سرد بین اعراب و اسراییل حاصل شود . رژیم‌های میانه‌رو (عربستان و ...) به جای رژیم‌های یاغی (سوریه و لیبی) سلاح‌های هسته‌ای توسعه می‌یابند .

4 – روابط جدید با خارج از منطقه ؛ روابط خارجی دولت‌ها ی خاورمیانه به میزان قابل توجهی ناپایدار خواهد بود . بخشی به خاطر این است که روابط منطقه در بعضی جهات هنوز با الگوی جنگ سرد تعریف می‌شود .

شوک‌های وارده به خاورمیانه

1 – کشمکش اعراب – اسراییل (جنگ یا صلح) ، احتمالا بین سوریه و اسراییل و مرگ عرفات که احتمالا قبل از 2020 خواهد بود ، باعث حوادثی خواهد شد که به یک توافق منجر شود .

2 – پیدایش یک رژیم رادیکال جدید (احتمالا ولی نه الزاما اسلامی) از این جهت شوک است که شاید در مصر اتفاق بیفتد یا عربستان و آن رژیم مثل ایران عمل خواهد کرد تا انقلاب‌های مشابهی را در سایر دولت‌ها ایجاد کند .

3 – تغییر عمده در قیمت نفت ؛ رشد درآمد نفتی می‌تواند باعث ضعف یا حداقل به تاخیرانداختن فشارها برای تغییر سیاسی می‌شود و سقوط قیمت نفت می‌تواند در تلاش مخالفان موثر باشد .

4 – پیامدهای جانشینی در عراق ؛ احتمال‌های عمده در باره عراق عبارتند از :

الف – یک رژیم رادیکال اسلامی که می‌تواند بر سایر دولت‌های بزرگ منطقه تاثیر بگذارد مستقر شود .

ب – یک مرد سکولار قدرتمند شبیه بن علی در تونس یا صدامی بدون وحشیگری و بی‌رحمی که نقش ایران و ترکیه در این رابطه محتمل است .

ج – تجزیه عراق که باعث نگرانی همسایگان عراق خواهد بود .

با تحقق هر یک  از چهار احتمال ، شکست آمریکا و نتایج منفی برای پرستیژ و نفوذ او در منطقه به دنبال خواهد داشت .

خاورمیانه بزرگ ، نقطه شروع طرح خاورمیانه 2020

جورج بوش در نوامبر سال 2003 (آبان 82) با اعلام این مطلب که "مردم خاورمیانه باید رهبرانی مردم‌سالار و دارای احساس مسئولیتی داشته باشند" ، یک راهبرد جدید را اعلام کرد . دیک چنی (معاون بوش) در نشست مجمع جهانی اقتصاد در داووس و کالین پاول (وزیر خارجه) در واشنگتن نیز آن را پی گرفتند .

دیدگاه‌ها و واکنش‌ها

1 – دولت‌های مصر ، اردن و عربستان به آن انتقاد کردند و مدعی شدند اصلاحات باید بدون دخالت آمریکا انجام شود . سه کشور مهم مخالف این طرح (سوریه ، مصر و عربستان) در باره اصلاحات در کشورهای عربی یک ابتکار عمل را به اجلاس وزیران خارجه در قاهره ارائه دادند و از سایر کشورهای عربی خواستند به این ابتکار عمل که "پیمان تعهد" نام گرفته بپیوندند .

2 – کویت ، بحرین و لبنان نیز موضع انتقادی به طرح آمریکا داشتند .

3 – قطر تنها کشور عربی است که با طرح همراهی نموده است .

4 – کشورهای اتحادیه اروپایی ، فرانسه و آلمان به نوعی با طرح آمریکا مخالفت کردند . انگلیـس نیز اصلاحات مورد نظر از درون کشـــورهای عربی (پیمان تعهد) را ممکن دانست .

محورهای مهم طرح خاورمیانه بزرگ در پیش‌نویس

1 – ایجاد مناطق تجاری و بازرگانی در خاورمیانه .

2 – کمک به برگزاری انتخابات .

3 – تقویت روابط بین اعراب و گروه‌های غیردولتی مشوق مردم‌سالاری در کشورهای عربی.

4 – همکاری درازمدت غرب با رهبران اصلاح طلب در خاورمیانه و واکنش هماهنگ در برابر اصلاحات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی در منطقه .

کتاب نامه

1 – سامی حجار ، ترجمه راه‌چمنی ابوالقاسم ، آمریکا در خلیج فارس ؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها ، موسسه بین‌المللی ابرار معاصر تهران ، چاپ اول/81

2 – کتاب خاورمیانه (ویژه مسایل و چالش‌های خاورمیانه – 1) ، شورای ملی اطلاعات آمریکا ، موسسه بین‌المللی ابرار معاصر تهران ، تهران/1383

3 – دهقان طرزجانی محمد ، روابط خارجی ایران و همسایگان در دهه دوم انقلاب اسلامی ، انتشارات سروش ، تهران/1379

4 – میررضوی فیروزه و احمدی لفورکی بهزاد ، راهنمای منطقه و کشورهای حوزه خلیج فارس ، موسسه بین‌المللی ابرار معاصر تهران ، تهران/1383

5 – عبدالله‌خانی علی ، امنیت بین‌المللی (1) فرصت‌ها ، تهدیدات و چالش‌های فراروی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ، موسسه بین‌المللی ابرار معاصر تهران ، تیر 1383

6 – کیسینجر هنری ، ترجمه راه‌چمنی ابوالقاسم ، دیپلماسی آمریکا در قرن 21 ، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران ، چاپ اول /1381